BRODNICA

Najokazalszy spośród omawianych krypt, jest ich zespół pod kościołem pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brodnicy pod Śremem. Majątek ten na przestrzeni wieków należał do licznych rodzin szlacheckich, wśród których najważniejsi byli Brodniccy herbu Łodzia, Chłapowscy herbu Dryja, Koźmianowie herbu Nałęcz i Mańkowscy herbu Zaremba. Brodnica była siedzibą parafii m.in. dla pobliskich Szołdr. Te zaś do 1778 roku należały do rodu Zakrzewskich[1]. Po nich przejął je Ignacy Wilczyński, który był zleceniodawcą budowy barokowego dworu. Wilczyński 2 marca 1778 roku poślubił w Jarogniewicach Franciszkę Łoś-Golińską (1749–1834). Miał z nią czworo dzieci. Zmarł 9 października 1813 roku. Pochowano go na cmentarzu parafialnym. Jeden z jego synów – Franciszek Ksawery (1784–1843) poślubił w 1819 roku Ludwikę Nieżychowską, z którą miał pięcioro dzieci. Ludwika zmarła 9 lipca 1874 roku w Krzyżanowie w wieku 76 lat. Była córką Jana Nepomucena Nieżychowskiego z Granówka i Franciszki Kościelskiej. Pochowana została w kościele brodnickim. 2 marca 1888 roku w Śremie zmarła w wieku 60 lat jej i Franciszka Ksawerego córka – Maria Wanda Julia Wilczyńska, była dziedziczka Krzyżanowa. Źródła mówią, iż pochowana została w grobie rodzinnym Wilczyńskich. Wspomniany wcześniej dwór Wilczyńskich stał się następnie siedzibą Chłapowskich, którzy nabyli wieś Szołdry w 1845 roku z przeznaczeniem na dom najstarszego syna generałostwa Chłapowskich – Stanisława. Wilczyńscy, Koźmianowie i Chłapowscy odpowiedzialni są za współczesną formę krypt. 7 lipca 1862 roku spłonął datowany na 1758 rok, drewniany kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej będący świątynią parafialną. Jego patronem był wówczas generał Dezydery Chłapowski, co łączyć należy z faktem, iż był właścicielem majątku Szołdry, należącego do parafii brodnickiej. 13 października zebrało się kolegium, które podjęło decyzję o budowie nowego kościoła. Wyłoniona została komisja budowlana, na której czele stanął ks. Wincenty Cichowski. Poza nim należeli do niej Kazimierz Chłapowski, jego brat Stanisław (dziedzic Szołdr), Józef Parczewski (dziedzic Grabianowa), Szymon Walasiak, Andrzej Zakrzewski i Kasper Jankowiak – okoliczni gospodarze. 11 czerwca 1867 roku wmurowano kamień węgielny pod nowy kościół. Materiał budowlany spławiano Wartą do Jaszkowa. Pochodził on z cegielni Schwarsenza[1] z Pyszącej koło Śremu, z Międzychodu (ponad 100.000 cegieł) i poznańskiej cegielni Köhlera[1]. Autorem projektu kościoła był Stanisław Hebanowski (1820–1898)[2], zaś nadzór nad budową powierzono Wilhelmowi Lenzowi z Poznania. Pierwotnie zakładano, iż prace zakończą się 15 listopada 1869 roku, jednak znacznie się przedłużyły i kościół poświęcono 25 listopada 1870 roku. W kolejnych latach trwały prace wykończeniowe, budowa wieży i krypty rodziny Wilczyńskich. Ostatecznie kościół konsekrowano 26 listopada 1888 roku. Hebanowski zaprojektował kościół jednonawowy z transeptem i pięciobocznym prezbiterium oraz monumentalną wieżą od zachodu. Pod całą szerokością transeptu umieszczono krypty. Z jego poziomu prowadzą do nich dwa prostokątne wejścia. Ponadto po obu stronach transeptu dobudowano niewielkie przedsionki będące zewnętrznymi wejściami do podziemi – odpowiednio od północy do krypty Koźmianów i Chłapowskich, a od południa do krypty Wilczyńskich i Moraczewskich. Zewnętrzne wejścia do obu krypt otrzymały formę architektonicznych przedsionków flankowanych ukośnie ustawionymi, uskokowymi przyporami. Flankują one zasadniczą część:  uproszczoną, jednoosiową fasadę zajmowaną przez dwuskrzydłowe, dębowe drzwi z żelaznymi okuciami i ostrołukowe, blendowe nadświetle. Po stronie północnej zostało ono wypełnione okazałą płaskorzeźbą z wyobrażeniem tarczy z herbem Nałęcz, zwieńczoną koroną i strusimi piórami i ujętą labrysami. Przy górnych krawędziach umieszczono napis „Grobowiec Koźmianów”. Po stronie południowej nadświetle pozostało zamurowane. W obu przypadkach nadświetla i drzwi ujęto wspólnymi, ostrołukowymi profilowaniami. W całym kościele widoczna jest wyjątkowa symetria oraz dokładność prac murarskich.

Krypty składają się z dwóch zasadniczych prostokątnych sal nakrytych kolebką, znajdujących się pod ramionami nawy poprzecznej i węższej komory na jej osi, która tworzy rodzaj wąskiego korytarza łączącego duże pomieszczenia. Krypty rozdziela mur, w którego górną część wmontowano metalową kratę, dzielącą wnętrze na dwie części. O ile układ obu jest bardzo podobny w generalnym zamyśle, o tyle różnią się one w szczegółach aranżacji wnętrz.

[1] Jej pozostałością są stawy zlokalizowane w podpoznańskiej dzielnicy Szachty.

[2] Andrzej Żurowski, Hebanowski, Warszawa 1985, s. 7 i nast.

[1] W późniejszym czasie zarządzana aż do znacjonalizowania przez H. Hentschela.

[1] Z. Cieplucha, Z przeszłości ziemi kościańskiej,  s. 125–127.